LIỆT PHI NGUYỄN THỊ KIM (1765-1804) NGƯỜI ĐÀN BÀ BẤT HẠNH
Nguyễn Duy Chính*
Ñoïc lòch söû thôøi ñaïi Taây Sôn chuùng ta thaáy coù ba moái tình khaù noåi
baät. Cuoäc hoân nhaân ñöôïc nhieàu ngöôøi chuù yù nhaát vaø cuõng nhieàu ngöôøi khai
thaùc nhaát laø Nguyeãn Hueä-Leâ Ngoïc Haân. Moái tình trai taøi gaùi saéc naøy ñaõ trôû
thaønh moät ñeà taøi ñeå ca tuïng vaø theâu deät theo maãu anh huøng saùnh vôùi thuyeàn
quyeân, maëc daàu söï keát hôïp cuûa hai ngöôøi coù theå bao goàm nhieàu aån yù chính
trò hay ñoåi chaùc. Moái tình thöù hai thô moäng hôn. Ñoù laø moái tình cuûa moät
tieåu thö khueâ caùc vôùi moät vaên nhaân mang chí lôùn: Phaïm Thaùi vaø Tröông
Quyønh Nhö, ñöôïc bieát ñeán vì ñaõ xuaát hieän trong moät tieåu thuyeát thôøi tieàn
chieán, Tieâu Sôn traùng só cuûa Khaùi Höng. Vì bò eùp duyeân, Tröông Quyønh Nhö
ñaõ töï töû cheát khi tuoåi coøn raát treû. Moái tình Phaïm Thaùi-Quyønh Nhö ñöôïc Sôû
Cuoàng Leâ Dö thuaät laïi töông ñoái kyõ löôõng trong Phoå Chieâu thieàn sö thi vaên
taäp (Haø Noäi: Nam kyù, 1932, tr. 1-5).
Trong baøi naøy chuùng toâi noùi ñeán moät moái tình thöù ba, ít ngöôøi ñeå yù
hôn. Ñoù laø cuoäc hoân nhaân baát haïnh cuûa moät oâng vua cuoái traøo vaø moät vöông
phi khoán khoå: Leâ Duy Kyø [teân thuïy Maãn Ñeá, nieân hieäu Chieâu Thoáng] vaø
Nguyeãn Thò Kim.
Ñaïi Nam chính bieân lieät truyeän [ÑNCBLT] quyeån XXIX [trang 9-10],
cheùp nhö sau:
阮氏金北寧良才人, 黎召統之宮人也。己酉初, 黎主援清兵復國爲西賊所敗, 黎
主奔清。氏弗及從, 潛匿村邑, 人莫之知。嘉隆三年, 黎主櫬自清還至北城, 氏赴喪慟
哭語家人曰:吾事畢矣。隧仰藥死。總鎭阮文誠給之錢錦殮塟。具事以聞請旌。表下
禮部議。請賜扁額。乃命北城臣建石碑于其鄕鐫曰。安貞殉節阮氏金之門。給墓夫
二人。祀田二十畝, 令黎族監其祀。
Nguyeãn Thò Kim, ngöôøi Löông Taøi, Baéc Ninh, laø cung nhaân cuûa Leâ
Chieâu Thoáng. Ñaàu naêm Kyû Daäu, Leâ chuùa caàu vieän quaân Thanh laáy laïi nöôùc,
bò Taây Sôn ñaùnh baïi. Leâ chuùa chaïy sang Thanh, thò khoâng theo kòp neân
troán ôû trong thoân xaõ, khoâng ai hay bieát. Naêm Gia Long thöù 3 [1804], ñöa
quan taøi Leâ chuùa töø Thanh trôû veà ñeán Baéc thaønh, thò ñeán ñeå tang, khoùc noùi
vôùi ngöôøi nhaø raèng: “Vieäc toâi ñeán ñaây laø xong”. Sau ñoù uoáng thuoác ñoäc töï
töû. Toång traán Nguyeãn Vaên Thaønh caáp cho tieàn baïc, vaûi voùc khaâm lieäm mai
taùng roài taâu leân. Vua cho Boä Leã baøn ñònh, [Boä Leã] xin ban cho bieån ngaïch.
Vua sai quan ôû Baéc thaønh döïng bia ñaù ôû laøng treân vieát “An trinh tuaãn tieát
Nguyeãn Thò Kim”.(1) Laïi caáp cho hai ngöôøi coi moä vaø 20 maãu töï ñieàn, baét
ngöôøi hoï Leâ troâng coi thôø cuùng.
* California, Hoa Kyø.
98 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (88). 2011
Toång coäng bao goàm 9 doøng 140 chöõ.
Trong phaïm vi haïn cheá cuûa ÑNCBLT, nhöõng chi tieát ñoù chæ cho chuùng
ta moät hình aûnh töông ñoái môø nhaït, tuy ñaõ laø haäu hó ñoái vôùi nhöõng ngöôøi
cuûa tieàn trieàu. Ñieåm laïi nhöõng saùch vôû khaùc, chuùng ta coù theå bieát ñöôïc nhieàu
hôn veà vò vöông phi naøy.
Tieåu söû
Tuy ÑNCBLT chæ cheùp Nguyeãn Thò Kim laø moät cung nhaân [黎召(昭) 統
之宮人也 – Leâ Chieâu Thoáng chi cung nhaân daõ] nhöng thöïc ra baø laø chính
thaát cuûa vua Chieâu Thoáng. Trong söû chuùng ta khoâng thaáy coù moät ngöôøi naøo
khaùc ngoaøi baø vôï naøy, chæ bieát raèng Leâ Duy Kyø laáy Nguyeãn Thò Kim khi
coøn laø töï toân [chaùu noäi nhöng seõ ñöôïc truyeàn ngoâi], ñeán khi leân laøm vua thì
thaêng leân vöông phi roài laïi ñònh laäp baø laøm chính haäu.
Tuoåi treû
Nguyeãn Thò Kim (haäu nhaân goïi laø Lieät phi) ngöôøi laøng Tyø Baø, huyeän
Löông Taøi, traán Kinh Baéc [nay laø thoân Tyø Baø, xaõ Phuù Hoøa, huyeän Gia
Löông, tænh Baéc Ninh]. Theo baøi thô Tyø Baø phu nhaân tuaãn tieát haønh cuûa
Nguyeãn Huy Tuùc, baø sinh naêm AÁt Daäu [1765], tính ra lôùn hôn choàng laø Leâ
Duy Kyø [1766-1793] moät tuoåi.
Tuy khoâng coù taøi lieäu naøo noùi roõ nhöng döôøng nhö baø laø chaùu cuûa thaùi
haäu(2) (meï vua Chieâu Thoáng) vaø laø em cuûa Phöôïng Thaùi haàu Nguyeãn Quoác
Ñoáng. Caû ba ngöôøi cuøng queâ ôû laøng Tyø Baø neân nhöõng ngöôøi ñoái nghòch ñaõ
ñem vieäc anh em hoï laáy nhau naøy ñeå deø bæu Leâ Duy Kyø laø “saùt thuùc daâm
muoäi” (gieát chuù laáy em). Thöïc ra vieäc ba hoaøng thuùc nhaø Leâ bò gieát laø do
tranh chaáp quyeàn haønh töø tröôùc chöù khoâng phaûi khi vua Leâ ñöôïc quaân
Thanh ñöa veà Thaêng Long môùi döïa theá ngöôøi ngoaøi “aân ñeàn oaùn traû” nhö
Hoaøng Leâ nhaát thoáng chí ñaõ bòa ñaët. Duø sao chaêng nöõa, vieäc hoân nhaân cuûa
hai ngöôøi [coù theå laø con coâ, con caäu hay chaùu coâ, chaùu caäu] cuõng khoâng ñeán
noãi loaïn luaân nhö cheá ñoä noäi hoân thôøi Traàn. Vieäc vu caùo veà thoâng daâm, veà
baát hieáu ñeå haïi ngöôøi khaùc laø nhöõng toäi danh raát thöôøng ñöôïc söû duïng ôû ñôøi
Leâ vaø ñaàu ñôøi Nguyeãn.
Nhaäp cung
Cuõng theo baøi thô cuûa Nguyeãn Huy Tuùc, baø nhaäp cung naêm 17 tuoåi,
tính ra laø naêm Taân Söûu [1781]. Tuy nhieân, theo söû saùch, töø naêm Taân Maõo
[1771] khi Thaùi töû Leâ Duy Vó [con trai vua Hieån Toâng, cha cuûa vua Chieâu
Thoáng] bò Trònh Saâm gieát haïi, vôï vaø ba con [anh em Leâ Duy Kyø, Leâ Duy
Löùu,(3) Leâ Duy Chæ] ñeàu bò giam vaøo nguïc, ñeán naêm Quyù Maõo [1783] môùi ñöôïc
tha. Cho neân sôùm laém cuõng phaûi naêm naøy hai ngöôøi môùi saùnh duyeân. Tính
ra khi ñoù Leâ Duy Kyø ñaõ 18, Nguyeãn Thò Kim 19 tuoåi.
Naêm Bính Ngoï [1786], vua Hieån Toâng maát, Leâ Duy Kyø leân noái ngoâi
[töùc vua Chieâu Thoáng], thì vöông phi cuõng coù thai sinh ra con trai ñaàu laø Leâ
Duy Thuyeân.
Theo lôøi truyeàn, ngöôøi ta goïi baø laø Haäu Tyø Baø (hoaøng haäu ngöôøi laøng
Tyø Baø). Khi ôû trong cung, baø ñöôïc meänh danh laø Ñöùc Coâ [德姑] nghóa laø
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (88). 2011 99
ngöôøi coù ñöùc haïnh. Baø laø ngöôøi ñöôïc vua Chieâu Thoáng yeâu quyù nhaát ôû trong
cung [寵冠後庭 – suûng quaùn haäu ñình], laïi sinh ra nguyeân töû [con trai ñaàu
loøng cuûa nhaø vua nhöng chöa ñöôïc phong thaùi töû], vua Leâ cuõng ñaõ ñònh laäp
baø laøm hoaøng haäu nhöng chöa kòp thì ñaõ phaûi boû chaïy khoûi kinh thaønh.(4)
Boân taåu
Cuoái naêm Ñinh Muøi [1787], töôùng Taây Sôn laø Vuõ Vaên Nhaäm [Chöôûng
Nhaäm] ñem quaân ra Baéc gieát cha con Nguyeãn Höõu Chænh. Vua Chieâu Thoáng
boû kinh ñoâ löu vong, caùc em oâng cuõng moãi ngöôøi moät ngaû, moät soá quoác thích
thì hoä toáng meï, vôï vaø con nhoû chaïy leân phía baéc, trong khi ñang bò quaân
Taây Sôn truy kích.
Theo lôøi khai cuûa nhoùm ngöôøi naøy vôùi quan quaân nhaø Thanh, thaùng
Chaïp naêm aáy hoï ñeán ñöôïc xaõ Baùc Sôn, huyeän Voõ Nhai [thuoäc Thaùi Nguyeân]
aån troán ôû ñoù. Cuõng thôøi gian naøy, vua Leâ chaïy leân Laïng Giang, ñöôïc Tröôøng
Phaùi haàu Leâ Quyùnh [黎囧] ñem gia nhaân vaø höông binh hoä veä, tieáng laø ñieàu
binh khoâi phuïc nhöng thöïc ra boân taåu moãi luùc moät nôi, khi thì ôû Chí Linh
(Haûi Döông), khi thì ôû Vò Hoaøng (Nam Ñònh). Khi bieát tin gia ñình, vua
Chieâu Thoáng beøn sai Leâ Quyùnh ñi cuøng vôùi Nguyeãn Quoác Ñoáng leân Voõ Nhai
ñeå baûo veä meï, vôï vaø con.
Thaùng tö naêm Maäu Thaân [1788], boïn Leâ Quyùnh leân ñeán Voõ Nhai thì
bò moät soá thoå muïc ñònh baét giöõ gia quyeán vua Leâ ñeå laäp coâng vôùi quaân Taây
Sôn saép ñuoåi ñeán. Ñoác traán Cao Baèng laø Nguyeãn Huy Tuùc [阮煇宿] nghe bieát
ñoùn gia quyeán chaïy leân Muïc Maõ [Cao Baèng] nhöng bò quaân Taây Sôn ñuoåi
theo, phaàn lôùn bò gieát. Ngaøy moàng 4 thaùng Naêm [7/6/1788], truy binh ñeán
gaàn, phieân muïc Hoaøng Ích Hieåu laáy thuyeàn ñöa gia quyeán vua Leâ xuoâi doøng
ñeán cöûa Thuûy Khaåu, giaùp vôùi Long Chaâu cuûa nhaø Thanh [laø moät trong ba
cöûa thoâng sang Trung Hoa].
Ngaøy 12 [Baéc haønh tuøng kyù vieát laø moàng 9] [15/6/1788], binh Taây Sôn
ñuoåi ñeán, hoï chia ra hai maët choáng giöõ coøn gia quyeán vua Leâ ñöôïc ñöa sang
moät coàn caùt ôû giöõa soâng Phaát Meâ. Toái hoâm aáy, quaân Taây Sôn vaây laïi, nhöng
may laø möa to gioù lôùn neân nöông theo aùnh chôùp maø loäi ñöôïc qua soâng sang
ñaát nhaø Thanh.
Ho âm sau ho ï tìm ñöô ïc nhau ta ïm tru ù trong mo ät ca ùi hang, a ên re ã ca ây
rö øng va ø xin ñöô ïc ma áy ca ùi ba ép ngo â cu ûa tho å da ân nhöng ma õi ma áy ho âm sau
nö õa quan nha ø Thanh mô ùi nghe ba ùo ne ân sai ngöô øi ñe án tra ho ûi ro ài ñöa ta át
ca û ve à Long Cha âu.
Toùm laïi, vieäc gia quyeán vua Leâ chaïy sang ñaát Thanh laø moät cuoäc phieâu
löu sinh töû khi bò quaân Taây Sôn ñuoåi gieát. Töø moät ñoaøn ngöôøi hôn 200 [chöa
keå soá binh lính cuûa Nguyeãn Huy Tuùc ñöa ñeán ñeå baûo veä], soá ngöôøi soáng soùt
coøn ñöôïc 62, tính ra 4 ngöôøi cheát 3, gian nan hôn baát cöù moät cuoäc ñaøo taåu
naøo maø chuùng ta coù theå hình dung ñöôïc.
Cuõng neân theâm raèng söû nöôùc ta haàu nhö khoâng thaáy nhaéc ñeán vieäc
vöông phi, vöông töû cuøng chaïy sang Trung Hoa maø chæ nhaán maïnh vaøo vieäc
thaùi haäu [meï vua Chieâu Thoáng] “gaøo khoùc xin cöùu vieän”.
100 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (88). 2011
Caàu vieän
Khi bieát ñöôïc vieäc thaân quyeán nhaø Leâ chaïy sang tỵ naïn, Toång ñoác
Löôõng Quaûng Toân Só Nghò ñaõ taâu leân vua Caøn Long ñeå tình nguyeän ñem
quaân sang cöùu vieän. Vua Thanh laáy chieâu baøi “töï tieåu toàn vong, höng dieät keá
tuyeät” [nuoâi keû nhoû cho khoûi maát, döïng daäy keû ñaõ bò dieät, noái doøng ñaõ ñöùt]
sai Toång ñoác Toân Só Nghò, Ñeà ñoác Höùa Theá Hanh vaø Ñeà ñoác OÂ Ñaïi Kinh ñöa
hai ñaïo quaân Löôõng Quaûng, Vaân-Quyù sang ñaùnh Taây Sôn.
Chæ chöa ñaày moät thaùng, quaân Thanh töø Laïng Sôn tieán xuoáng laáy laïi
Thaêng Long. Ngaøy 22 thaùng Möôøi moät naêm Maäu Thaân [19/12/1788], Toân Só
Nghò vaøo thaønh tuyeân ñoïc saéc phong Leâ Duy Kyø laøm An Nam quoác vöông.
Vua Chieâu Thoáng cho anh vôï laø Nguyeãn Quoác Ñoáng sang Trung Hoa ñeå ñoùn
gia quyeán, thaân nhaân.
Theo Khaâm ñònh An Nam kyû löôïc, thaùi haäu, vöông phi, nguyeân töû… veà
ñeán Thaêng Long ñuùng vaøo toái ba möôi Teát naêm ñoù [25/1/1789]:
Leâ Duy Kyø sau khi taäp phong laäp töùc sai boài thaàn tieán quan, ñoùn meï vaø
quyeán thuoäc veà nöôùc ñöôïc Tuaàn phuû Toân Vónh Thanh sai Tri phuû Nam Ninh
Coá Quyø treân ñöôøng lo lieäu moïi vieäc. Ngaøy tröø tòch thaùng Chaïp ñeán Leâ thaønh,
nghe noùi meï con y taïi bôø soâng gaëp nhau, caûm kích thieân aân cuûa hoaøng thöôïng,
tình hình vöøa buoàn vöøa vui, nhöõng ngöôøi chöùng kieán, ai cuõng caûm ñoäng.(5)
Tuy nhieân, chæ vaøi ngaøy sau, trong Teát Nguyeân ñaùn, vua Quang Trung
keùo quaân ra ñaùnh tan quaân Thanh trong moät chieán thaéng thaät vang doäi.
Toân Só Nghò phaûi chaïy veà Quaûng Taây, caùc töôùng laõnh döôùi quyeàn ñeàu töû
traän. Theo Khaâm ñònh Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc, Chính bieân, quyeån
XLVII (baûn dòch Vieän Söû hoïc, Haø Noäi, Nxb Giaùo duïc, 1998) thì:
Baáy giôø, ñöông ôû nôi maøn töôùng, thình lình ñöôïc tin quaân giaëc (quaân
Taây Sôn) ñaõ tieán saùt Thaêng Long, Só Nghò khoâng bieát xoay trôû ra sao, beøn
nhoå ñoàn luõy, vöôït qua soâng chaïy. Caàu gaõy ngöôøi cheát voâ soá keå.
Baáy giôø nhaø vua (töùc Leâ Chieâu Thoáng) ñang hoäi kieán vôùi Toân Só Nghò
ôû nôi maøn töôùng, coù taùm ngöôøi theo haàu laø Hoaøng Ích Hieåu (黃益曉), Nguyeãn
Quoác Ñoáng (阮國棟), Leâ Haân (黎昕), Phaïm Nhö Tuøng (范如松), Nguyeãn Vieát
Trieäu (阮曰肇), Phaïm Ñình Thieän (范廷僐), Leâ Vaên Tröông (黎文張) vaø Leâ
Quyù Thích (黎貴適) thì chôït ñöôïc tin baïi traän ñöa ñeán. Só Nghò ruùt chaïy.
Nhaø vua cuõng cöôõi ngöïa cuøng ñi vôùi Só Nghò leân phía baéc. Rieâng Vieát Trieäu
caàm cöông ngöïa ñi theo nhaø vua. Nhaø vua sai boïn Hoaøng Ích Hieåu gaáp veà
noäi ñieän, hoä veä thaùi haäu vaø nguyeân töû vöôït qua soâng. Hoaøng ñeä Duy Chi(6)
(維祗) hoä veä boïn hoaøng phi vaø cung taàn ñeán beán soâng thì caàu gaõy, khoâng qua
soâng ñöôïc, phaûi höôùng veà phía taây maø chaïy troán.(7)
Löu vong
Veà phaàn vua Chieâu Thoáng, oâng vaø moät soá ngöôøi thaân chaïy ñöôïc qua
Trung Hoa, trong ñoù coù thaùi haäu vaø nguyeân töû nhöng vöông phi bò laïc khoâng
theo kòp. Khi nhaø Thanh chaáp nhaän phong vöông cho Nguyeãn Hueä, vua toâi
nhaø Leâ baét buoäc phaûi nhaäp tòch laøm con daân Trung Hoa, thaét ñuoâi sam, maëc
y phuïc noäi ñòa vaø bò chia ra an thaùp ôû nhieàu nôi.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (88). 2011 101
Theo söû nhaø Thanh, luùc ñaàu Leâ Duy Kyø, meï vaø con toång coäng 54 ngöôøi
cuøng ñoàng toäc laø Leâ Duy AÙn 10 ngöôøi ñöa sang Queá Laâm, Phan Khaûi Tích
5 ngöôøi ñi Taàm Chaâu, Beá Nguyeãn Cung 53 ngöôøi ñi Uaát Laâm, Beá Nguyeãn
Doaõn 36 ngöôøi ñi Taàm Chaâu, Ñinh Nhaõ Haønh 24 ngöôøi ñi Toaøn Chaâu, nhöõng
ngöôøi khaùc ñi Bình Laïc, Lieãu Chaâu moãi nôi moät ít.(8)
Ñeán thaùng Chaïp naêm Kyû Daäu, vua Caøn Long nghe tin Leâ Duy Chæ [em
vua Chieâu Thoáng] vaãn coøn khôûi binh taïi Cao Baèng, Na Löõ, Baûo Laïc neân
sôï neáu ñeå nhoùm Leâ Duy Kyø ôû Queá Laâm gaàn bieân giôùi, hai beân coù theå lieân
laïc ñoàng möu neân truyeàn cho Phuùc Khang An ñöa vua Chieâu Thoáng vaø caùc
nhoùm Ñinh Nhaõ Haønh, Phan Khaûi Ñöùc, Nguyeãn Ñình Baùi leân kinh ñoâ, cho
vaøo kyø binh ngöôøi Haùn thaønh moät taù laõnh do vua Leâ ñöùng ñaàu, haøm tam
phaåm theá taäp.(9)
Chæ coù nhoùm Leâ Quyùnh [maø Phuùc Khang An duï qua sau nhaèm trieät tieâu
nhöõng choáng ñoái ôû trong nöôùc ñeå cho vua Quang Trung an taâm maø sang döï
leã Baùt tuaàn vaïn thoï cuûa vua Caøn Longï] nhaát ñònh khoâng chòu caét toùc neân
ñeàu bò toáng giam hôn 10 naêm sau môùi ñöôïc thaû.
Vua Leâ vaø nhöõng ngöôøi ñi theo cuõng nhieàu laàn vaän ñoäng ñeå nhaø Thanh
neáu khoâng eùp Taây Sôn caét cho moät maûnh ñaát ôû Thaùi Nguyeân, Cao Baèng
laøm choã dung thaân thì cuõng cho hoï veà Ñoàng Nai soáng trong vuøng ñaát cuûa
chuùa Nguyeãn [Nguyeãn AÙnh]. Tuy nhieân, Thanh trieàu khoâng muoán gaây theâm
nhöõng raéc roái môùi trong chính saùch ngoaïi giao vôùi phieân thuoäc neân ñeàu boû
qua khoâng lyù ñeán. Theo Khaâm ñònh Vieät söû, ñeán thaùng Naêm naêm Nhaâm Tyù
[1792], nguyeân töû bò beänh maát. Naêm sau, vua Leâ u uaát qua ñôøi (16 thaùng
Möôøi naêm Quyù Söûu) [1793]. Naêm Kyû Muøi [1799], thaùi haäu cuõng töø traàn.(10)
An trinh thuû tieát
Teát naêm ñoù khi ñoaøn ngöôøi chaïy loaïn ñeán Löông Taøi thì ngöôøi ñöa
ñöôøng bò laïc neân vöông phi khoâng theo kòp, phaûi aån troán nôi thoân xoùm soáng
nhôø thaân thích, laøm ngheà deät vaûi kieám aên, khoâng daùm ra nôi thaønh thò.
Theo lôøi chuù thích cuûa Nguyeãn Huy Tuùc trong Tyø Baø phu nhaân tuaãn tieát
haønh thì Nguyeãn thò ôû aån taïi xaõ Voõng La [網羅] trong tænh Sôn Taây. Moät soá
taøi lieäu laïi vieát raèng baø ñi tu taïi moät ngoâi chuøa ôû queâ nhaø.
Baø soáng laån luùt nhö theá töø naêm Kyû Daäu [1789] ñeán naêm Nhaâm Tuaát
[1802] laø naêm nhaø Taây Sôn bò dieät, tính ra gaàn 14 naêm trôøi. Khi nghe tin
vua Chieâu Thoáng vaø nguyeân töû qua ñôøi ôû Baéc Kinh, baø nhieàu laàn cho ngöôøi
leân Nam Quan doø xeùt hö thöïc, laïi tính ñöôøng ñích thaân ñi qua Taøu ñeå doø
tìm tung tích vua Leâ. Khi ñöôïc tin ñích xaùc Leâ hoaøng ñaõ qua ñôøi, baø nhieàu
laàn toan laáy caùi cheát ñeå xuoáng suoái vaøng gaëp choàng nhöng coù ngöôøi khuyeân
laø neân chôø moïi vieäc saép xeáp xong haõy tính laïi cuõng chöa muoän.
Naêm Nhaâm Tuaát [1802], khi nhaø Taây Sôn bò dieät, caùc di thaàn nhaø
Leâ xin vua Gia Long cho ñem di theå vua Leâ, thaùi haäu, nguyeân töû vaø nhöõng
ngöôøi ñi theo ñaõ cheát ôû Trung Hoa veà nöôùc.
Ngaøy 24 thaùng Ba naêm naøy [töùc naêm Giaùp Tyù, 1804], Doaõn Höõu [töùc Leâ
Quyùnh] laáy aùo maõo cuûa mình [trieàu phuïc nhaø Leâ, Leâ Quyùnh mang theo khi
102 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (88). 2011
sang Trung Hoa, nay ñaõ raùch böôm] lieãm di coát quoác maãu vaø nguyeân töû vua
Leâ, cuøng caùc ngöôøi nhaï veä theo vua Leâ löu vong lôùn nhoû coäng 18 coã quan taøi.
…Thaùng 7, Doaõn Höõu cuøng caùc toaùn ngöôøi keå treân veà ñeán cöûa Namquan, roài vaøo traán Laïng-sôn. Doaõn Höõu ñaët Höông aùn cuùng leã vua Leâ ôû
ngoaøi thaønh. Quan Hieäp traán Laïng-sôn laø Nguyeãn-duy-Thaûn (ngöôøi laøng
Höông-la, ñoã Tieán-só) cuøng caùc cöïu thaàn nhaø Leâ vaø caùc Phieân tuø ñeàu tôùi khoùc
tröôùc linh-cöõu vua Leâ.(11)
Khi nghe tin quan taøi vua Leâ ñöôïc ñöa veà nöôùc, baø leân taän Nam Quan
ñoùn roài töø ñoù tuyeät thöïc, moãi ngaøy chæ uoáng vaøi cheùn nöôùc côm caàm hôi, keà
caän beân linh cöõu. Ngaøy 23 thaùng Chín naêm Giaùp Tyù [1804], linh cöõu veà ñeán
Thaêng Long, ñöa vaøo nhaø cuûa Dieân Töï coâng [延嗣公] Leâ Duy Hoaùn [laø con
cuûa Leâ Duy Chæ] ñeå teá. Töø hoâm ñoù moãi ngaøy hoaøng phi chæ nhai vaøi loùng mía.
Ngoaïi söû keå raèng ngaøy 20 thaùng Möôøi, khi ñoåi aùo quan cho vua Leâ thì thaáy
traùi tim [nguyeân vaên laø taâm mieâu 心苗] vaãn coøn töôi nhö khi ôû Baéc Kinh.(12)
Hoaøng phi Nguyeãn Thò Kim uoáng thuoác ñoäc töï töû.(13) Sau khi Lieät phi qua
ñôøi, caùc baày toâi cuõ cuûa nhaø Leâ – keå caû nhöõng ngöôøi ñaõ töøng coäng taùc vôùi Taây
Sôn – ñaõ ñeå laïi nhieàu vaên thô ca tuïng
Caùc quan ôû Baéc thaønh coù vieáng ñoâi caâu ñoái:
五八旬祝地損身, 千古倫常照宇宙
十六載移夫没子, 一腔義烈答君王
Nguõ baùt tuaàn chuùc ñòa toån thaân, thieân coå luaân thöôøng chieáu vuõ truï.
Thaäp luïc taûi di phu moät töû, nhaát xoang nghóa lieät ñaùp quaân vöông.
Taïm dòch:
Boán möôi tuoåi(14) boû thaân veà ñaát, maõi maõi luaân thöôøng soi vuõ truï.
Möôøi saùu naêm xa choàng con cheát, moät loøng nghóa lieät baùo quaân vöông.
Veà cuoäc ñôøi cuûa baø, Nguyeãn Huy Tuùc coù soaïn moät baøi vaên nhan ñeà Tieâu
cung tuaãn tieát haønh (椒宮殉節行) nguyeân vaên nhö sau:(15)
順安良才來天德。古人命邑號琵琶。
琵琶古曲知何意。大堤軋彼貌如花。
英華悉嗶萃簪纓。景興乙酉佳時節。
望門誕育女中豪。言行工容無玷闕。
越從十七入青宮。纔登丙午夢呈熊。
日高影照天恩重。海潤星輝福氣濃。
丁未猖獗西山賊。卷地風塵驚不測。
羽葆隨鑾出鳳城。御林星散長安北。
落慌匹馬文峯還。別跟慈幔武崖山。
湘裙羅襪悲踰險。槨質蒲姿苦耐寒。
遠徼望龍音寂寞。閒庭泣虺淚闌干。
忽然何處淵淵鼓。高平閫將拜迎鑾。
駕回牧馬暫休歇。御舟隨進弗迷關。
賊兵聞信來追躡。箭落火飛鋒刃接。
數株夭竹過危灘。蕩覆顛傾還利涉。
緣崖攀木上高巔。雨沱瘴重色迷天。
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (88). 2011 103
土人踴躍前途送。山觜崎嶇小徑穿。
路盡有山山有洞。洞中香井水清漣。
想來此洞何年鑿。早知今日有神仙。
泉水山芝將度日。烏啼花落撩愁鬱。
信通內地判上司。詳門根由聲詰屈。
上司火速撥輿檯。送到龍州權駐蹕。
供需品物既豐盈。守護兵丁尤慎密。
撫擡旋派進南寧。內外莊嚴廠旅亭。
南北辛酸經幾度。不曾造次錯儀型。
維承慈訓嚴規範。自是椒宮禮度明。
越從上國允來援。萬里凱歌聞捷信。
翠花仙仗指南還。上苑春融故宮殿。
友琴樂鼓奏新聲。擁翠看花酬風願。
無端虐焰更焚穹。憂喜喜憂翻手變。
萬媲急擁六龍歸。少海慈宮著緊隨。
提携轉眼成相錯。隆謫交迷可奮飛。
覓條西上綱羅貫。幽獨一方腸欲斷。
媚珠虞草豈無時。何苦流離空匿怨。
誰云夏鼎久微煙。旅成再造在遺編。
上國同袍修戟日。君王嘗腑臥薪年。
假使雄才憂復社。能無遺恨一嬋娟。
迨夫癸丑能髯絕。底事疑信聞傳說。
豈其民望舊君深。此謀恐墜西山謫。
漢皇興運命更新。封使來時語亦云。
若把連城先碎了。未必香魂伴紫雲。
一十六年會鄭重。肯輕孫妹漢江身。
會使一二袍兄弟。直來北塞叩原因。
內投誓到三陵所。便將性命委羅巾。
從古營生勞且苦。誰知謀死更艱辛。
詎意天機相巧湊。宰臣扈蹕先題奏。
大清皇帝準南還。序逢甲子中秋候。
初聞皇遽便親迎。常餐頓減花容瘦。
迢迢舟楫渡瀘江。轎傘笙鏞入祀堂。
士庶凝愁瞻鹵簿。臣僚拭淚獻瓊觴。
閨中況味描難盡。薄將禮物澣香湯。
啟廞一覩冠袍樣。歛衽凝眸拜上床。
帳裡回身辭女主。甘將鴆毒沃肝腸。
說閙黄髫皆駭異。唁聞省署亦姿傷。
紅錦青蚨榮賵賻。艷辭綺句送稱揚。
妙哉一死求而得。死得聲名萬古香。
繄彼春閨如玉好。暮雨朝雲無足道。
黄金橫帶為何人。諂媚平生恣奸狡。
一朝世變鍾簴移。拜虜獻諛如故套。
醉中一唱覺寒心。冷處加鞭應靦貌。
幾會粉黛弼臯刑。怪得琚璜裨契教。
上比葩詩樛逮葛。旁稽湘嶺竹生班。
既有古人行所易。詎無今日得其難。
104 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (88). 2011
Phieân aâm
Thuaän An Löông Taøi lai Thieân Ñöùc. Coå nhaân meänh aáp hieäu Tyø Baø.
Tyø baø coå khuùc tri haø yù. Ñaïi ñeâ yeát bæ maïo nhö hoa.
Anh hoa taát taát tuïy traâm anh. Caûnh Höng AÁt Daäu giai thì tieát.
Voïng moân ñaûn duïc nöõ trung haøo. Ngoân haønh coâng dung voâ ñieám khuyeát.
Vieät toøng thaäp thaát nhaäp thanh cung. Taøi ñaêng Bính Ngoï moäng trình huøng.
Nhaät cao aûnh chieáu thieân aân troïng. Haûi nhuaän tinh huy phuùc khí nuøng.
Ñinh Vò xöông quyeát Taây Sôn taëc. Quyeån ñòa phong traàn kinh baát traéc.
Vuõ baûo tuøy loan xuaát phöôïng thaønh. Ngöï laâm tinh taùn tröôøng an baéc.
Laïc hoaûng thaát maõ vaên phong hoaøn. Bieät caân töø maïn Vuõ Nhai san.
Töông quaàn la mieät bi du hieåm. Quaùch chaát boà tö khoå naïi haøn.
Vieãn kieáu voïng long aâm tòch mòch. Nhaøn ñình khaáp huûy leä lan can.
Hoát nhieân haø xöû uyeân uyeân coå. Cao Baèng khoån töông baùi ngheânh loan.
Giaù hoài Muïc Maõ taïm höu yeát. Ngöï chu tuøy tieán Phaát Meâ quan.
Taëc binh vaên tín lai truy nieáp. Tieãn laïc hoûa phi phong nhaän tieáp.
Soå chu yeâu truùc quaù nguy than. Ñaõng phuùc ñieân khuynh hoaøn lôïi thieäp.
Duyeân nhai phaøn moäc thöôïng cao ñieân. Vuõ ñaø chöôùng troïng saéc meâ thieân.
Thoå nhaân duõng döôïc tieàn ñoà toáng. Sôn chuûy kyø khu tieåu kính xuyeân.
Loä taän höõu san, san höõu ñoäng. Ñoäng trung höông tænh thuûy thanh lieân.
Töôûng lai thöû ñoäng haø nieân taïc. Taûo tri kim nhaät höõu thaàn tieân.
Tuyeàn thuûy san chi töông ñoä nhaät. OÂ ñeà hoa laïc lieâu saàu uaát.
Tín thoâng noäi ñòa phaùn thöôïng ty. Töôøng moân caên do thanh caät khuaát.
Thöôïng ty hoûa toác baùt dö thai. Toáng ñaùo Long Chaâu quyeàn truù taát.
Cung nhu phaåm vaät kyù phong doanh. Thuû hoä binh ñinh vöu thaän maät.
Phuû ñaøi toaøn phaùi tieán Nam Ninh. Noäi ngoaïi trang nghieâm xöôûng löõ ñình.
Nam baéc taân toan kinh kyû ñoä. Baát taèng taïo thöù thaùc nghi hình.
Duy thöøa töø huaán nghieâm quy phaïm. Töï thò tieâu cung leã ñoä minh.
Vieät toøng thöôïng quoác duaãn lai vieän. Vaïn lyù khaûi ca vaên tieäp tín.
Thuùy hoa tieân tröôïng chæ nam hoaøn. Thöôïng uyeån xuaân dung coá cung ñieän.
Höõu caàm nhaïc coå taáu taân thanh. UÛng thuùy khaùn hoa thuø phong nguyeän.
Voâ ñoan ngöôïc dieãm canh phaàn khung. Öu hæ hæ öu phieân thuû bieán.
Vaïn beã caáp uûng luïc long quy. Thieåu haûi töø cung tröù khaån tuøy.
Ñeà hueà chuyeån nhaõn thaønh töông thaùc. Long trích giao meâ khaû phaán phi.
Mòch ñieàu taây thöôïng cöông la quaùn. U ñoäc nhaát phöông traøng duïc ñoaïn.
Mò Chaâu ngu thaûo khôûi voâ thì. Haø khoå löu ly khoâng naëc oaùn.
Thuøy vaân haï ñænh cöûu vi yeân. Löõ thaønh taùi taïo taïi di bieân.
Thöôïng quoác ñoàng baøo tu kích nhaät. Quaân vöông thöôøng phuû ngoïa taân nieân.
Giaû söû huøng taøi öu phuïc xaõ. Naêng voâ di haän nhaát thieàn quyeân.
Ñaõi phu Quyù Söûu naêng nhieâm tuyeät. Ñeå söï nghi tín vaên truyeàn thuyeát.
Khôûi kyø daân voïng cöïu quaân thaâm. Thöû möu khuûng truïy Taây Sôn trích.
Haùn hoaøng höng vaän meänh canh taân. Phong söû lai thì ngöõ dieäc vaân.
Nhöôïc baû lieân thaønh tieân toaùi lieãu. Vò taát höông hoàn baïn töû vaân.
Nhaát thaäp luïc nieân hoäi trònh troïng. Khaúng khinh Toân muoäi Haùn giang thaân.
Hoäi söû nhaát nhò baøo huynh ñeä. Tröïc lai baéc taéc khaáu nguyeân nhaân.
Noäi ñaàu theä ñaùo tam laêng sôû. Tieän töông tính meänh uûy la caân.
Toøng coå doanh sanh lao thaû khoå. Thuøy tri möu töû canh gian taân.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (88). 2011 105
Cöï yù thieân ky töông xaûo thaáu. Teå thaàn hoã taát tieân ñeà taáu.
Ñaïi Thanh hoaøng ñeá chuaån nam hoaøn. Töï phuøng giaùp töû trung thu haäu.
Sô vaên hoaøng cöï tieän thaân ngheânh. Thöôøng xan ñoán giaûm hoa dung saáu.
Ñieàu ñieàu chu tieáp ñoä loâ giang. Kieäu taùn sanh dong nhaäp töï ñöôøng.
Só thöù ngöng saàu chieâm loã boä. Thaàn lieâu thöùc leä hieán quyønh thöông.
Khueâ trung huoáng vò mieâu nan taän. Baïc töông leã vaät caùn höông thang.
Khaûi haân nhaát ñoå quan baøo daïng. Lieãm nhaãm ngöng maâu baùi thöôïng saøng.
Tröôùng lyù hoài thaân töø nöõ chuû. Cam töông chaäm ñoäc oác can traøng.
Thuyeát naùo hoaøng thieàu giai haõi dò. Nghieãn vaên tænh thöï dieäc tö thöông.
Hoàng caåm thanh phuø vinh phuùng phuï. Dieãm töø khæ cuù toáng xöng döông.
Dieäu tai nhaát töû caàu nhi ñaéc. Töû ñaéc thanh danh vaïn coå höông.
EÁ bæ xuaân khueâ nhö ngoïc haûo. Moä vuõ trieâu vaân voâ tuùc ñaïo.
Hoaøng kim hoaønh ñaùi vi haø nhaân. Sieåm mò bình sanh töù gian giaûo.
Nhaát trieâu theá bieán chung cöï di. Baùi loã hieán du nhö coá saùo.
Tuùy trung nhaát xöôùng giaùc haøn taâm. Laõnh xöû gia tieân öùng ñieán maïo.
Cô hoäi phaán ñaïi baät cao hình. Quaùi ñaéc cö hoaøng bì kheá giaùo.
Thöôïng bæ ba thi cuø ñaõi caùt. Baøng keâ töông lónh truùc sanh ban.
Kyù höõu coå nhaân haønh sôû dòch. Cöï voâ kim nhaät ñaéc kyø nan.
Baûn dòch sau ñaây trích trong Hoaøng Leâ nhaát thoáng chí (Baûn dòch cuûa
Nguyeãn Ñöùc Vaân, Kieàu Thu Hoaïch, Haø Noäi, Nxb Vaên hoïc, 2002) töø trang
425 ñeán 430 (caùc cöôùc chuù trong baøi ñeàu laáy töø cuoán saùch naøy).
Ñaát Thuaän An caïnh soâng Thieân Ñöùc,(16)
Ngöôøi ñôøi xöa goïi aáp Tyø Baø.
Khuùc tyø möôïn yù ñaët ra,
Trôøi sinh ngöôøi ñeïp saùnh hoa Ñaïi-ñeà(17)
Khí töôi toát nhoùm veà khueâ tuù,
Naêm Caûnh Höng AÁt-Daäu (1765) möøng sao,
Nhaø sang sinh baäc nöõ haøo,
Coâng, dung, ngoân, haïnh veû naøo keùm ñaâu.
Tuoåi möôøi baûy keùn vaøo cung khuyeát,
Bính Ngoï (1786) lieàn sôùm bieát ñieàm huøng(18)
Ôn treân cao caû muoân truøng,
Ñöôïm nhuaàn möa moùc phuùc hoàng chöùa chan,
Naêm Ñinh Vò (1787) Taây Sôn khôûi bieán.
Caûnh phong traàn chôït ñeán khoân löôøng.
Ngoaøi thaønh giong ruoåi xe höông,
Quaân haàu tan taùc, baøng hoaøng beân soâng.
Voù ngöïa laïc vaên phong maáy ñoä,
Theo töø vi(19) ñeán Voõ Nhai sôn.
Quaàn hoàng laän ñaän nuùi ngaøn
Lieãu boà phaûi chòu muoân vaøn long ñong,
Xa troâng ñôïi tin roàng vaéng baët,
Choán nhaøn ñình nöôùc maét chöùa chan.
Boãng ñaâu tieáng troáng noåi ran,
Töôùng Cao Baèng röôùc xe loan leân ñöôøng.
Tôùi Muïc Maõ voäi vaøng nghæ laïi,
106 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (88). 2011
Thuyeàn vua giong leân aûi Phaát Meâ.
Ñòch nghe tin, kíp ñuoåi keà,
Teân bay ñaïn laïc boán beà roái ren.
Beø moät maûng qua phen kinh haõi,
Bao hieåm ngheøo roài laïi bình yeân.
Vin caây giaãm ñaù treøo leân,
Möa muø lam chöôùng ñaày treân moät trôøi.
Daân sôû taïi chaøo môøi, ñöa daét,
Gaäp gheành theo loái taét ñöôøng ngang.
Heát ñöôøng, tôùi nuùi, vaøo hang,
Gieáng thôm trong suoát, nöôùc ñang daït daøo.
Bieát ñoäng aáy thuôû naøo ñaøo ñuïc?
Maø hoâm nay höôûng phuùc thaàn tieân!
Nöôùc ngaøn rau nuùi cuõng yeân,
Chim keâu, hoa ruïng, noãi buoàn taïm khuaây.
Trong noäi ñòa(20) tin ñaâu bay ñeán,
Quan treân lieàn sai khieán ngöôøi sang.
Tröôùc sau caên vaën toû töôøng,
Long Chaâu taïm ñoùn doïc ñöôøng nghæ chaân.
Caáp phaåm vaät moïi phaàn töôm taát,
Lính ñöa ñöôøng caån maät, taän tình.
Roài cho ñeán ôû Nam Ninh,
Cöûa nhaø roäng raõi quaùn ñình nghieâm trang.
Duø Nam, Baéc, ñoâi ñöôøng chua xoùt,
Leã nghi thöôøng chöa chuùt ñôn sai,
Moät nieàm töø huaán vaâng lôøi,
Tieâu phoøng(21) giöõ leã trong ngoaøi phaân minh.
Nhôø thöôïng quoác ñeà binh cöùu vieän,
Muoân daëm xa ñöa ñeán tin vui,
Veà Nam côø quaït rôïp trôøi,
Vöôøn xöa ñieän cuõ saùng ngôøi veû xuaân.
Tieáng ñaøn, troáng muoân phaàn roän raõ,
Caûnh coû hoa thoûa daï laâu nay.
Naøo ngôø vaï gioù tai bay,
Buoàn vui choác laùt ñoåi thay khoân löôøng
Treân ngöï giaù voäi vaøng ra aûi,
Töø vi vaø chaùu daïi cuøng ñi.
Naõo loøng thay luùc bieät ly,
Boãng döng keû ôû ngöôøi ñi raõ rôøi.
Sang phía taây tìm nôi laån traùnh,
Caûnh chô vô, coâ quaïnh, ñau thöông.
My, Ngu xöa cuõng moät phöôøng,(22)
Ai laøm neân noãi daëm ñöôøng gian truaân.
Xöa nhaø Haï coù laàn suy baïi,
Moät löõ, thaønh daáy laïi cô ñoà.
Giaùo göôm thöôïng quoác giuøm cho,
Naèm gai neám maät vua lo ñuû ñieàu.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (88). 2011 107
Ví xaõ taéc coù nhieàu ngöôøi gioûi,
Phaän thuyeàn quyeân ñaâu phaûi gian nan.
Khoaûng naêm Quyù Söûu [1793] ñoàn sang,
“Chaàu trôøi” tin aáy baøng hoaøng moät phen.(23)
Nghó vì leõ daân ñen mong moûi,
Neân Taây Sôn kia noùi sai ngoa,
Ñeán khi vaän môû nöôùc nhaø,
Söù thaàn sang, môùi bieát laø khoâng sai.
Ví ngoïc naùt, veà nôi chín suoái,
Höông hoàn khoân baïn vôùi tieân quaân.(24)
Möôøi saùu naêm, bieát maáy laàn,
Raép theo Toân muoäi laøm thaân cheát chìm.(25)
Khieán gia thuoäc doø tìm maáy ñoä,
Leân aûi quan hoûi roõ nguyeân nhaân.
Theà sang tôùi moä coá quaân,
Quyeát lieàu tính meänh vôùi khaên luïa laø.
Soáng laø khoù, xöa ñaø coù bieát,
Naøo hay ñaâu muoán cheát cuõng gay.
Cô trôøi sao kheùo vaàn xoay,
Quan treân ñaõ laáy vieäc naøy taâu leân.
Cho veà nöôùc, vua lieàn coù chæ,
Tieát Trung thu, Giaùp Tyù [1804] vöøa qua.
Voäi vaøng leân ñoùn linh xa,
Chaùo côm bieáng nuoát, maët hoa voõ vaøng.
Thuyeàn ñuûng ñænh Loâ Giang qua beán,
Kieäu toaøn che, röôùc ñeán töø ñöôøng.
Thaàn lieâu daâng cheùn quyønh töông,
Troâng leân, traêm hoï ñoâi haøng leä sa.
Tình khueâ phuï thaät laø khoù veõ,
Röûa nöôùc thôm laøm leã goïi laø.
Môû quan, cuùi maët nhìn qua,
Chaép tay vaùi laïy leä nhoøa hai mi.
Caàm thuoác ñoäc thaàm thì töø taï
Lui vaøo maøn uoáng caû moät hôi,
Treû giaø ai naáy ruïng rôøi,
Trieàu ñình nghe tieáng boài hoài tieác thöông.
Ban gaám voùc baïc vaøng phuùng vieáng,
Bao vaàn thô leân tieáng ngôïi khen.
Khen thay! moät cheát phæ nguyeàn,
Thôm tho muoân thuôû con thuyeàn thanh danh,
Kìa khueâ caùc ngoïc laønh hieám coù,
Saù chi luoáng moä vuõ trieâu vaân.(26)
Ñai vaøng noï ñöùa nònh thaàn,
Moät ñôøi ton hoùt laøm thaân gian taø.
Kòp ñeán luùc sôn haø bieán ñoåi,
Tröôùc quaân thuø quyø goái, chaép tay.
Laïnh loøng khi ñoïc thô naøy,
108 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (88). 2011
Khaùc naøo roi quaát, maët daøy maøy eâ.
Thaân khueâ caùc giuùp beà Tieát giaùo,
Maët phaán son phuï ñaïo Cao hình.
(27)
So thô Cuø, Caùt ñaõ ñaønh,(28)
Truùc Töông vaèn ñeïp löu danh muoân ñôøi.
(29)
Ngöôøi xöa laøm vieäc deã roài.
Nay laøm vieäc khoù khoâng ngöôøi ñoù sao?(30)
Vua Töï Ñöùc coù thô trong Vieät söû ngöï cheá toång vònh nhö sau:
Nguyeân vaên
羈靮匆忙痛莫追。
釵鈿荆布久迷離。
朝朝絕粒朝歸殯。
一盞砒霜更與隨。
Phieân aâm
Ky ñích thoâng mang thoáng maïc truy,
Thoa ñieàn kinh boá cöûu meâ ly.
Trieâu trieâu tuyeät laïp trieâu quy taãn,
Nhaát traûn tyø söông caùnh döõ tuøy.
Dòch thô
Laät ñaät khoâng theo kòp voù caâu,
AÁm noàng tình nghóa boãng xa nhau.
Nhòn aên boû uoáng chôø thaân chuùa,
Tyø söông moät cheùn cuõng ñi sau.
Keát luaän
Tính ra töø cuoái naêm Ñinh Muøi [1787] khi hoaøng phi 21 tuoåi cho ñeán
naêm Giaùp Tyù [1804] laø naêm baø qua ñôøi (39 tuoåi), hai vôï choàng Leâ Duy KyøNguyeãn Thò Kim chæ ñöôïc ôû caïnh nhau ñuùng 4 ngaøy [30 thaùng Chaïp naêm
Maäu Thaân ñeán saùng moàng 5 thaùng Gieâng naêm Kyû Daäu]. Tuy nhieân, duø hoaøn
caûnh phaûi chia lìa, hai ngöôøi vaãn giöõ ñöôïc troïn tình troïn nghóa.
Thaùng Chín naêm Canh Tuaát (1790), vua Caøn Long nghó thöông tình
Leâ Duy Kyø soáng coâ ñoäc ôû kinh ñoâ, vôï coøn löu laïc ôû queâ nhaø neân coù cho pheùp
oâng tìm trong soá nhöõng ngöôøi ñaøn baø ñi theo laáy moät, hai ngöôøi laøm vôï keá
nhöng oâng taâu leân laø nhöõng ngöôøi ñi theo oâng cuõng bò thaát laïc thaân nhaân,
trong caûnh hoaïn naïn, khoâng nôõ naøo vui söôùng moät mình.(31)
Vua Quang Trung cuõng tuaân theo yeâu caàu cuûa nhaø Thanh cho ngöôøi ñi
tìm thaân quyeán vua Leâ nhöng chæ kieám ñöôïc moät coâ em gaùi, khoâng ñöa ñöôïc
hoaøng phi sang ñoaøn tuï.
Tuy vaên chöông nhaéc ñeán ñoâi uyeân öông vöông giaû aáy ñeàu duøng nhöõng
töø quyeàn quyù, töôûng nhö caûnh laàu vaøng ñieän ngoïc nhöng thöïc teá bi ñaùt hôn
nhieàu. Cuoäc ñôøi hai ngöôøi – neáu khoâng laâm vaøo caûnh tuø ñaøy thì cuõng bò saên
ñuoåi – soáng laån luùt long ñong vaát vaû nôi thoân xoùm. Ñieàu an uûi sau cuøng cuûa
vua Leâ vaø vöông phi hoï Nguyeãn coù leõ laø vieäc ñöôïc mai taùng beân caïnh nhau
ôû laøng Boá Veä, tænh Thanh Hoùa.
N D C
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (88). 2011 109
CHUÙ THÍCH
(1) Trong Ngöï cheá toång vònh thì cheùp laø An trinh tuaãn nghóa [安貞殉義].
(2) Theo lôøi khai khi sang ñaát Thanh thì meï vua Chieâu Thoáng teân laø Nguyeãn Thò Ngoïc Toá coøn
vöông phi teân laø Nguyeãn Thò Ngoïc Thuïy [Khaâm ñònh An Nam kyû löôïc, q. I]. Ñaây laø nhöõng teân
chöõ, coù theå ñaët cho hay, coøn söû nöôùc ta ñeàu goïi teân baø laø Nguyeãn Thò Kim.
(3) Chöõ naøy boä Kyø [礻] + Do [由], theo cuï Hoaøng Xuaân Haõn phaûi ñoïc laø Löùu. Nhieàu saùch cheùp
nhaàm boä Y [衣] + Do [由] neân ñoïc thaønh Tuï [袖].
(4) Vuõ Huy Taán [武煇瑨], Hoa nguyeân tuøy boä taäp [華原隨步集], YHVH, q. 6/340.
(5) Khaâm ñònh An Nam kyû löôïc, quyeån 12, tr. 23-4.
(6) Ñuùng ra phaûi ñoïc laø Chæ.
(7) Khaâm ñònh Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc, quyeån XLVII, taäp II, (1998), tr. 847-8.
(8) Trang Caùt Phaùt, Thanh Cao Toâng thaäp toaøn voõ coâng nghieân cöùu (Ñaøi Baéc: Coá cung tuøng san,
1982), tr. 390.
(9) Trang Caùt Phaùt, sñd, tr. 396.
(10) Khaâm ñònh Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc, taäp II, baûn dòch cuûa Vieän Söû hoïc, Haø Noäi, Nxb
Giaùo duïc, 1998, tr. 853.
(11) Phan Thuùc Tröïc, Quoác söû di bieân, Hoàng Lieân Leâ Xuaân Giaùo dòch, Saøi Goøn, Phuû Quoác vuï
khanh ñaëc traùch vaên hoùa, 1973, tr. 140-1.
(12) Khaâm ñònh Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc, quyeån 47, Hoaøng Leâ nhaát thoáng chí, hoài 17.
(13) Ñaïi Nam thöïc luïc chính bieân, Ñeä nhaát kyû, quyeån 27, Khaâm ñònh Vieät söû thoâng giaùm cöông
muïc, quyeån 47.
(14) Nguõ baùt tuaàn: 5 tuaàn, moãi tuaàn 8 naêm (5×8=40).
(15) Veà nguyeân vaên baøi naøy, chuùng toâi söu taàm ñöôïc ba baûn, baûn thöù nhaát nhan ñeà Tyø Baø phu
nhaân tuaãn tieát haønh (琵琶夫人殉節行), trích trong Nam thieân trung nghóa thöïc luïc (南天忠義實錄),
phaàn veà thô vaên vaø tieåu söû Nguyeãn Huy Tuùc. Baûn thöù hai nhan ñeà Tieâu cung tuaãn tieát haønh
trong Quoác söû di bieân cuûa Phan Thuùc Tröïc (Höông Caûng Trung Vaên ñaïi hoïc, 1965) trang
43-4. Baûn thöù ba phuï theo Hoaøng Leâ nhaát thoáng chí (laø baûn chuùng toâi trích laïi nôi baøi naøy) ôû
cuoái hoài 70 (baûn cuûa EÙcole Française d’Extreâme-Orient, do Chan Hing-ho [Traàn Khaùnh Haïo]
bieân taäp, Paris-Taipei 1986). Ba baûn coù moät soá khaùc bieät.
(16) Töùc soâng Ñuoáng.
(17) Teân moät khuùc ca trong Coå nhaïc phuû, ca ngôïi ngöôøi con gaùi ñeïp nhö hoa. ÔÛ ñaây ñeå chæ ngöôøi
con gaùi ñeïp.
(18) Ñieàm con gaáu; thô Tö can, Kinh Thi noùi naèm moäng thaáy con bi con huøng (gaáu) laø ñieàm sinh
con trai.
(19) Chæ meï vua.
(20) Chæ Trung Quoác.
(21) Phoøng ôû cuûa cung phi coù traùt hoà tieâu vaøo vaùch cho aám; ñaây chæ vôï vua.
(22) Mî Chaâu, vôï Troïng Thuûy; Ngu Cô, vôï Haïng Voõ; caû hai ngöôøi con gaùi ñeàu cheát trong caûnh
loaïn laïc, roài Mî Chaâu hoùa thaønh vieân ngoïc, Ngu Cô hoùa thaønh coû thôm.
(23) Chæ vaøo tin Chieâu Thoáng cheát.
(24) Hai caâu naøy yù noùi, neáu hoaøng phi cheát tröôùc ñi thì höông hoàn khoâng ñöôïc laøm baïn vôùi vua
Leâ, luùc ñoù thi haøi coøn ôû Trung Quoác.
(25) Toân muoäi töùc em gaùi Toân Quyeàn vaø laø vôï Löu Bò ñôøi Tam quoác. Toân muoäi bò anh baét veà ôû beân
Giang Ñoâng; luùc Löu Bò ñaùnh Giang Ñoâng bò haïi, coù tin ñoàn Löu Bò ñaõ cheát, Toân muoäi beøn
nhaûy xuoáng soâng töï töû. ÔÛ ñaây yù noùi hoaøn caûnh chöa cho pheùp Leâ hoaøng phi cheát ñöôïc nhö
Toân muoäi.
(26) Moä vuõ trieâu vaân coù nghóa laø chieàu möa sôùm maây. Nguyeân ôû tích Sôû Töông Vöông ñi chôi
Vaân Moäng, naèm mô thaáy moät thaàn nöõ chung chaên goái vôùi mình, khi töø bieät coù noùi raèng: Nhaø
110 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (88). 2011
thieáp ôû phía nam non Vu, sôùm laøm maây chieàu laøm möa… Sau ngöôøi ta thöôøng duøng chöõ “maây
möa” ñeå chæ vieäc trai gaùi giao hoan. ÔÛ ñaây yù noùi khoâng thieát gì ñeán chuyeän aùi aân nöõa.
(27) Tieát giaùo, Cao hình laø vieäc giaùo duïc cuûa oâng Tieát vaø vieäc hình aùn cuûa oâng Cao Dao; hai oâng
naøy ñeàu laø nhöõng danh thaàn maãu möïc ñôøi vua Thuaán.
(28) Thô “Cuø moäc” vaø thô “Caùt ñaøm” trong Kinh Thi, noäi dung ñeàu ca ngôïi caùc baø haäu phi nhaø Chu.
(29) Töông truyeàn vua Thuaán cheát ôû nuùi Thöông Ngoâ, hai vôï laø Nga Hoaøng vaø Nöõ Anh ñeán vieáng,
khoùc loùc theâ thaûm, nöôùc maét thaám vaøo caùc khoùm truùc ôû xung quanh, thaønh ra caùc caây truùc
coù vaèn raát ñeïp. Tuïc goïi laø “truùc Töông phi” hoaëc “truùc Töông”. Sau hai baø nhaûy xuoáng soâng
Töông ñeå cheát theo choàng.
(30) Hai caâu naøy yù noùi, cheát ngay theo choàng nhö hai baø vôï vua Thuaán xöa ñaõ laøm, laø moät vieäc
deã; coøn chòu ñöïng ñau khoå trong moät thôøi gian daøi roài môùi cheát theo choàng nhö baø Leâ hoaøng
phi, laø vieäc khoù.
(31) Nguyeân vaên:
…前因黎維祁失國內投, 念其祖宗世守, 藩封職貢百有餘年不忍致令廢絕。是以降旨加恩, 令其來京編
入漢軍世襲佐領。今黎維祁到京供職後頗屬謹愼守法, 因念伊妻未曾隨同進關, 令於隨從女子中挑擇一
二人以為側室而黎維祁以跟隨屬下人等妻孥俱已散失, 伊不忍一人獨有家室…Tieàn nhaân Leâ Duy Kyø
thaát quoác noäi ñaàu, nieäm kyø toå toâng theá thuû, phieân phong chöùc coáng baùch höõu dö nieân baát
nhaãn chí leänh pheá tuyeät. Thò dó giaùng chæ gia aân, leänh kyø lai kinh bieân nhaäp Haùn quaân theá taäp
taù laõnh. Kim Leâ Duy Kyø ñaùo kinh cung chöùc haäu phaû thuoäc caån thaän thuû phaùp, nhaân nieäm
y theâ vò taèng tuøy ñoàng tieán quan, leänh ö tuøy ñoàng nöõ töû trung khieâu traïch nhaát nhò nhaân dó vi
traùc thaát. Nhi Leâ Duy Kyø dó ngaân tuyø thuoäc haï nhaân ñaúng theâ noâ [noa] caâu dó taùn thaát, y baát
nhaãn nhaát nhaân ñoäc höõu gia thaát…
Thöôïng duï ngaøy Quyù Muøi, thaùng Chín naêm Caøn Long thöù 55. Thanh thöïc luïc, q. 1.362 (tr. 263).
Leâ Duy Kyø cuõng taâu theâm ngoaøi vôï ra hieän coøn moät ngöôøi em trai laø Leâ Duy Chæ vaø moät coâ em
gaùi, ba ngöôøi löu laïc khoâng bieát trong hai naêm qua soáng cheát theá naøo. Thaùi ñoä cuûa Leâ Duy
Kyø ñaõ khieán cho vua Cao Toâng caûm ñoäng neân ñaõ yeâu caàu Nguyeãn Hueä phaûi tìm gia quyeán
nhaø Leâ ñöa sang Trung Hoa ñoaøn tuï.
TOÙM TAÉT
Vöông phi Nguyeãn Thò Kim laø vôï cuûa vua Leâ Chieâu Thoáng. Baø laø ngöôøi noåi tieáng ñöùc haïnh
laïi sinh ñöôïc con trai ñaàu loøng neân vua Chieâu Thoáng yeâu quyù nhaát trong cung. Trong cuoäc chieán
naêm Kyû Daäu (1789), vì khoâng theo kòp vua Chieâu Thoáng trong cuoäc boân ñaøo sang Trung Hoa, baø
ñaønh troán veà aån naùu nôi thoân xoùm. Maõi ñeán naêm 1804, khi vua nhaø Thanh cho ñöa linh cöõu choàng
con mình veà nöôùc, baø leân ñoùn taän aûi Nam Quan, roài theo veà laøm leã taïi Haø Noäi. Xong baø uoáng thuoác
ñoäc töï töû. Vua Gia Long thöông tieác cho döïng bia töôûng nieäm vaø ban caáp töï ñieàn ñeå thôø cuùng. Caùc
baày toâi cuõ cuûa nhaø Leâ cuõng saùng taùc nhieàu thô vaên ca ngôïi.
ABSTRACT
IMPERIAL CONCUBINE NGUYEÃN THÒ KIM (1765-1804), AN UNFORTUNATE LADY
Imperial concubine Nguyeãn Thò Kim was one of King Leâ Chieâu Thoáng’s wives. It was
her well-known virtue and her first-born child, who was a boy, that she gained King Leâ Chieâu
Thoáng’s most favour in his inner palace. During the war year of the Rooster (1789), because
the she did not keep pace with Chieâu Thoáng on the way of fleeing to China, she escaped to the
an isolated hamlet. It was not until 1804, when the Qing Emperor had her husband’s and son’s
coffins returned home, she went to Nam Quan pass, then accompany the coffin convoy to Haø Noäi
to hold funeral ceremonies. Then she committed suicide with poison. Deeply regretting for her
death, Emperor Gia Long had a memorial stele set up and awarded land grants to worship her.
The old officials of the Leâ dynasty also composed poetry to praise her.
